ତିନୋଟି ନିଶ୍ୱାସର ଆକାଶ

ବ୍ରଜନାଥ ରଥ

ଶୁଭେନ୍ଦୁ ମୋହନ ଦାସ

ପ୍ରହରାଜ ସତ୍ୟନାରାୟଣ ନନ୍ଦ

।। ଆତ୍ମନେପଦୀ ।।

"Every true poet is necessarily a first rate critic"-Paul Valery.

ଥରେ ଏଜ୍ରା ପାଉଣ୍ଡଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ଜଣେ ବନ୍ଧୁ ଜଣେ ଜାପାନୀ ନେଭାଲ ଅଫିସରଙ୍କ କଥା କହୁଥିଲେ । ବନ୍ଧୁଟି ଅଫିସରଙ୍କ ସହ ଦିନେ ଏକ ବରଫାବୃତ ରାସ୍ତାରେ ଚାଲୁ ଚାଲୁ ହଠାତ୍ ଗୋଟାଏ ସ୍ଥାନରେ ଅଟକିଯାଇ ଦେଖିଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପଦଚିହ୍ନ ବରଫ ଉପରେ ସ୍ପଷ୍ଟ । କଥାଟା ହେଉଛି, ଗୋଟାଏ ବିରାଡ଼ି ସେ ରାସ୍ତାଦେଇ ସନ୍ତର୍ପଣରେ ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଇଛି । ନେଭାଲ ଅଫିସରଟି ବୋଧହୁଏ ଟିକିଏ କାବ୍ୟକ ଅନୁଭୂତିର ଲୋକ, ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏକ କବିତା ଗାଇଗଲେ-

The footsteps of cat upon the snow:

Plum-blossoms.

ପାଉଣ୍ଡ ଏଟାକୁ କହୁଛନ୍ତି One-image କବିତା, ଏକପ୍ରକାର super-position, ଯେଉଁଠି ଗୋଟାଏ ଧାରଣା ଉପରେ ଅନ୍ୟଏକ ଧାରଣାକୁ ଚାପି ଦିଆଯାଇଛି ।

ସ୍ୱୟଂ ପାଉଣ୍ଡଠାରେ ଗୋଟିଏ ମେଟ୍ରୋରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଅପରୂପ ନାରୀ-ପୁରୁଷଙ୍କର ମୁହଁ ଗୋଟିକ ପରେ ଗୋଟିଏ ଦେଖି ବିହ୍ଵଳ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ । କବିତାଟି ବାରମ୍ବାର ଲେଖି ଓ ପରିବର୍ତ୍ତନକରି କ୍ରମଶଃ ତିରିଶ ଲାଇନ, ପୁଣି କିଛିଦିନପରେ ପୁନର୍ପଠନ ଓ ପୁନର୍ଲିଖନ କରି ଦଶ ଲାଇନକୁ ଆଣି ବି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଲେନି ଓ କବିତାଟି, ତାଙ୍କର ଧାରଣା, ଅନେକ ସୁରୁଚିପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲେବି first intensity ଲାଭ କଲାନି । କିଛିଦିନ ବିତିଗଲା, ଦୀର୍ଘକବିତାଟି ଅବଶେଷରେ ଯାହାହେଲା, ତାହା ଏଇପରି……

The apparition of these faces in the crowd: Petals, on a wet, black bough.

ଉପରୋକ୍ତ ଗଳ୍ପଟି କହିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏହା ନୁହେଁ ଯେ ଉପସ୍ଥିତ ସଂକଳନର କବିମାନେ ପାଉଣ୍ଡଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ପ୍ରବନ୍ଧଟି ପଢ଼ି ଏପ୍ରକାର କବିତା ଲେଖିବାରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଅଧିକାଂଶ କବିତା ପାଉଣ୍ଡ ସୂତ୍ରାନୁଯାୟୀ One-image poetry ପର୍ଯ୍ୟାୟକୁ ଆସିନାହିଁ ବା plum-blossoms ପୂର୍ବରୁ are likeର elimination ପରି ମାରାତ୍ମକ ଅପହରଣ ନାହିଁ । ଆଉ super position ସର୍ବଦା ହୁଏତ ଆସିପାରିନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କବିତାଗୁଡ଼ିକରେ ଏକ ପ୍ରକାର 'ସଂକ୍ଷେପଣ' ଅଛି, କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ନିଶ୍ଚୟ ଏକ ବଡ଼ କବିତା ହୋଇପାରିଥାନ୍ତା; ଅର୍ଥାତ୍ process of elimination ଅଛି, ଯାହା କବି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଥଚ ଆବଶ୍ୟକ କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ; ଏବଂ ଅଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ କବିତାରେ ଏକ ପ୍ରକାର first intensity ଆଣିବାର ପ୍ରବଳ ଚେଷ୍ଟା, "ମୁହୂର୍ତ୍ତକୁ ଗ୍ରେପ୍ତାର" କରିବାର ବା ଶାସ୍ଵତକୁ ଆଣି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ପହଞ୍ଚାଇବାରେ ପ୍ରବଳ ବାସନା ।

ମୋର ଯେତେଦୂର ମନେହୁଏ, ୧୯୬୪ ଜୁଲାଇ ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ଦିନେ ଏକ ବର୍ଷାକ୍ଲାନ୍ତ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ବ୍ରଜବାବୁ ଓ ମୁଁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର କବିତାରେ ଯୁଗ୍ମ ସଂକଳନ କରିବାର ମନସ୍ଥ କଲୁଁ । ସେତେବେଳକୁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ କବିତାର ରଚନା କାର୍ଯ୍ୟ ଶେଷହୋଇଛି କାରଣ ମୋର ଏବଂ ବ୍ରଜାବାବୁଙ୍କର ଏ ସଙ୍କଳନରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ କବିତାର ରଚନାକାର୍ଯ୍ୟ ୧୯୬୩ ରୁ ୧୯୬୪ ଜୁଲାଇ ମଧ୍ୟରେ । କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ଯୋଜନା ସତ୍ତ୍ୱେ ଏହା ଆମର ଆଲୋଚନାରେହିଁ ରହିଗଲା ଏବଂ ବେଶ କିଛିଦିନପରେ ନନ୍ଦବାବୁ ଏ ଯୋଜନା ସଂପର୍କରେ ଅବଗତ ହେବାରୁ ସେ ମଧ୍ୟ ଯୋଗ ଦେବାପାଇଁ ମନସ୍ଥ କଲେ ଓ ଅବଶେଷରେ ଆମ ତିନିଜଣଙ୍କୁ ନେଇ ସଙ୍କଳନର ନାମକରଣ ହେଲା "ତିନୋଟି ନିଶ୍ୱାସର ଆକାଶ ।" ବିଭିନ୍ନ କାରଣ ଯୋଗୁଁ, ବିଶେଷଭାବେ ଆର୍ଥିକ ଅନଟନ ଯୋଗୁଁ ଏ ସଙ୍କଳନର ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହୋଇପାରିନଥିଲା, ଅବଶ୍ୟ ଅଧିକାଂଶ କବିତା ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ର ପତ୍ରିକାରେ ଇତିମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି ।

ଏ କବିତା ଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ଜାପାନୀ ହକୁ (HOKKU) ବା ରବିନ୍ଦ୍ରନାଥଙ୍କର "କଣିକା" ଧରଣର ନ ହେଲେବି, ଏଗୁଡ଼ିକର ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସତ୍ତା ଅଛି ।

ଆମ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କର ସାଧାରଣ କବିତାଗୁଡ଼ିକରୁ ଏଗୁଡ଼ିକର ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଅବୟବରେ ଏବଂ କିପରି ବିଭିନ୍ନ ଧାରଣା, ଘଟଣା ଓ ବିଭିନ୍ନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ମନର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଉପଯୁକ୍ତ ଓ ଅଳ୍ପ ସଂଖ୍ୟକ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ପାରେ, ତାହା ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଅଛି । ଅଥଚ ପାଠକ ଯେପରି କବିତା ପଢ଼ୁ ପଢ଼ୁ କବିତା ସହିତ ଯୋଗାଯୋଗ ହରାଇ ନ ବସେ ତାହା ମଧ୍ୟ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଅଛି । ଏଇଥିପାଇଁ ବୋଧହୁଏ ଏ ପ୍ରକାରର ସଂକଳନର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭବ କରିଥିଲୁଁ ।

ଆଉ ଗୋଟିଏ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ କଥା । ସଙ୍କଳନରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କବି ହୁଏତ ଅବଚେତନ ମନରେ ଚଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି To make essences distilled and then to embody an idea ଏବଂ ଅବଶେଷରେ ଆଣିବାକୁ "a kind of incantation", ଯାହା ମାଲାର୍ମେ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ ।

ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କର ୧୬ଟି, ମୋର ୧୮ଟି (ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପାଇଁ ଚୂର୍ଣ୍ଣ-ପଦାବଳୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ପ୍ରତ୍ୟେକକୁ ଗୋଟିଏ ବୋଲି ଧରିଲେ) ଓ ନନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କର ୧୬ଟି କବିତା ବିଶିଷ୍ଟ ଏହି ସଂକଳନସ୍ଥ କେତେକ କବିତା ଯଥା:-'ପକ୍ଷୀ', 'ହଜିଲା ଅକ୍ଷର','ସ୍ମୃତି ଓ ସ୍ୱପ୍ନ', 'ବହୁ ବିଚିତ୍ର', 'ପରମା', 'ସମୁଦ୍ର ଦେଖିବାପରେ', 'ତିନୋଟି ନିଶ୍ୱାସ : ଗୋଟିଏ ରାତ୍ରି' ଓ 'ଶୃଙ୍ଗାର' ଅବୟବ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାୟ ସାଧାରଣ କବିତା ପର୍ଯ୍ୟାୟରେହିଁ ଯିବ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଆମର ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଅଭିପ୍ରେତ ଯୋଜନାର ବିରୋଧୀ ହୋଇପଡ଼ୁଛି ବୋଲି ମନେହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ । କିନ୍ତୁ ଏହି କବିତାଗୁଡ଼ିକ ଆଉ ଅଧିକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ପାରିଥାନ୍ତାକି ?

ଯଦି ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କର କେତୋଟି କବିତାରେ ଅଯଥା ବାକ୍ୟସ୍ଫୀତି ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ସତ୍ୟବାବୁଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେହିପରି ଅତିସଂକ୍ଷେପଣ ବି ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେବା ଉଚିତ ।

କିନ୍ତୁ ସବୁଠୁଁ ବଡ଼କଥା ହେଉଛି ଆମେ ତିନିଜଣ କେହି କାହାରି ବୃତ୍ତକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିନାହୁଁ । କୌଣସି ଜଣକ ପ୍ରଭାବ ଅନ୍ୟଠି ନାହିଁ, ଯଦିଓ କେବେ କେମିତି ସ୍ୱରିତ-ସାଦୃଶ୍ୟ ଆସିଯାଇପାରେ-। ସମସ୍ତଙ୍କଠାରେ ଏକ quest ଅଛି; Longing-ness ଅଛି; ସମସ୍ତେ ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁ-ଜୀବନକୁ ବୁଝିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି; ନାରୀ ଓ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପାଖରୁ ଧକ୍‍କାଖାଇ ଫେରିଯାଉଛନ୍ତି । ପୁଣି ସେମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ନିର୍ବାଣ ପାଇଁ ହେଉ ବା ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ହେଉ ବା ଏକ ସର୍ବବ୍ୟାପି ଅଭିଜ୍ଞତା ଓ ଉପଲବ୍ଧି ପାଇଁ ହେଉ । କିନ୍ତୁ ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କ ଜଗତ ଏକ ଶାନ୍ତ, ସୁସ୍ଥ ଏବଂ ସଂଗୋପନର ଜଗତ ପରି ମନେହୁଏ । ସେ ଜଗତର ଜଳବାୟୁ ମହନୀୟ; ଯଦିଓ ସେ ଜଗତରେ ସମୟ ସମୟରେ ଶଇତାନ୍ ଓ ଦେବତାଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥାଏ, ସେ କିନ୍ତୁ ବିବ୍ରତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ-। ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସେ ନିଜର ମୁହଁ ଦେଖିବା ପାଇଁ ବେଶୀ ପ୍ରୟାସୀ, ନିଜସ୍ୱ ରକ୍ତରେ ନିଜର ନିଭୃତ୍ କକ୍ଷରେ ବଞ୍ଚିବାକୁ ସେ ଆଗ୍ରହୀ । ପ୍ରହରାଜ କିନ୍ତୁ ସମୟ ସମୟରେ ଏକ ଆତତାୟୀର ଜଗତକୁ ଚାଲିଯିବାରେ ପ୍ରୟାସୀ । ସମୟ ସମୟରେ 'ଏପୋଲିନାୟାର୍‍ଙ୍କ ବାଣୀ ମନେପଡ଼ିଯାଏ-"Artists are above all men who to become inhuman"; କିନ୍ତୁ, ପ୍ରହରାଜ ବି ଚାହୁଁଛନ୍ତି ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କ ଆକାଂକ୍ଷିତ, 'ମହାନିର୍ବାଣ' ନୁହେଁ-ମୁକ୍ତି; ଯଦିଓ ସେ ମୁକ୍ତି ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କଠାରୁ ଭିର୍ଣ୍ଣ ଧରଣର । କିନ୍ତୁ ଏହା କ'ଣ ସେଇ ଆର୍ତ୍ତି ବଂଚିବାକୁ ନିଜ ସ୍ୱଷ୍ଟ 'ପୃଥକ୍ ପୃଥିବୀରେ' ? ପ୍ରହରାଜ "ନଗ୍ନ-ବୈଦେହୀ"ଙ୍କୁ କହୁଛନ୍ତି ଶାନ୍ତ କରିବାକୁ ପିପାସା, 'ମନ୍ଦୋଦରୀ'ଠାରେ ଚାହୁଁଛନ୍ତି ଆଶ୍ରୟ; ଆଉ ପୁଣି କାହାଠାରେ ଚାହୁଁଛନ୍ତି 'ସ୍ନେହଜ ବିରତି । ‘ପ୍ରେମର ନିଷିଦ୍ଧଦ୍ୱାରେ’ ସେ ପ୍ରହରୀ ଓ ପ୍ରତୀକ୍ଷିତ; ଅଥଚ ଚାହୁଁଚନ୍ତି ଏକ ତୀବ୍ର ଓ ମାରାତ୍ମକ ମୁକ୍ତି ସମୁଦ୍ରପନ୍‍ଝାରେ ଏକ ନଷ୍ଟ ମୀନପରି । ମଗ୍ନତା ଚାହୁଁଛନ୍ତି "ମୃତ୍ୟୁମୟ ଅରଣ୍ୟ ଅତଳେ," କିନ୍ତୁ ମୃତ୍ୟୁଚିନ୍ତା ତାଙ୍କୁ ବିବ୍ରତ କରୁନାହିଁ । ବ୍ରଜବାବୁ ମଧ୍ୟ ସେପ୍ରକାର ଚିନ୍ତାରୁ ମୁକ୍ତ । ଉଭୟଙ୍କଠାରେ Death obsession ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରହରାଜଙ୍କଠାରେ ଆତ୍ମପୀଡ଼ନ ବା ଅନ୍ତରଦାହ, ହୁଏତ ସମୟ ସମୟରେ Pessimism ଥିବାପରି ମନେହୁଏ । ଯାହା Nietzscheଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ ଜଣେ ଆଧୁନିକ ମାନବର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଚରିତ୍ର । "ଶୃଙ୍ଗାର" କବିତାର ନିର୍ମିତିହିଁ ମୁଖ୍ୟକଥା, କାରଣ ଏହା ଏପରି ହୋଇଛି ଯେ, କବିତାର ଆତ୍ମାକୁ ଛୁଇଁ ହେଉନାହିଁ ଓ କବିର ଚିତ୍କାର ପାଠକ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚି ପାରୁନାହିଁ ଏବଂ ଅନେକାଂଶରେ ଅବାନ୍ତର ବୋଲି ମୋର ବିଶ୍ୱାସ-। ଏକମାତ୍ର 'ପ୍ରତୀପ' କବିତାରେ ହିଁ ତାଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରଣା ଓ କ୍ରନ୍ଦନ ଶୁଣାଯାଏ । ଏହା ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର କବିତା ଯାହାର ମୁଖ୍ୟ ସ୍ୱର କାରୁଣ୍ୟ । 'ଜ୍ୱଳନ', ପ୍ରେମ', ଓ 'ସ୍ମୃତି ଓ ସ୍ୱପ୍ନ'ରେ ଆତ୍ମପୀଡ଼ନର ସ୍ୱର କ୍ଷୀଣ, 'ମୋତେ ମୁକ୍ତି ଦିଅ'ରେ ତାହା କୃତ୍ରିମପରି ମନେହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଯନ୍ତ୍ରଣାହୀନ ଓ ଅଭିଯୋଗଶୂନ୍ୟ ହୋଇ ଶାଶ ଶାଶ୍ଵତକୁ ପାଇବାର ତୀବ୍ର ବାସନା ଅଛି ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କଠାରେ । 'ମହାନିର୍ବାଣ', 'ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି', 'ଅନାଗତ ଆଗନ୍ତୁକ', 'ଯୁଗାବ୍‍ଧୀର କୂଳେ' ଇତ୍ୟାଦି କତିପୟ ଶବ୍ଦ ଦ୍ୱାରା ବୋଧହୁଏ । ଏ ପ୍ରକାର ଇପ୍‍ସାର ସୂଚନା ମିଳୁଛି । କିନ୍ତୁ ବ୍ରଜବାବୁ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ 'ନିଃଶେଷ ହୋଇ', 'ନିଜର ସତ୍ତା ହରାଇ', ଏକପ୍ରକାର ଅର୍ନ୍ତଲୀନତା ଭଲପାଆନ୍ତି । ପ୍ରହରାଜ ଏକମାତ୍ର 'ମନ୍ଦଦୋରୀ' କବିତାରେ 'ମଜ୍ଜମାନ' ହେବାକୁ ଓ 'ଶୃଙ୍ଗାର' କବିତାରେ 'ମଗ୍ନତା' ଚାହୁଁଛନ୍ତି । 'ମଗ୍ନତା' - ତାହା ଆତ୍ମ-ମଗ୍ନତା ହେଉ ବା ମଗ୍ନ-ଆତ୍ମତା ହେଉ, ନିଜକୁ ନେଇ ବସ୍ତୁକୁ ଗର୍ଭରେ ଅନୁପ୍ରବେଶ କରାଇ ଉପଲବ୍ଧି କରାଯାଉ ବା ବସ୍ତୁକୁ ଆଣି ନିଜର ଅନ୍ତରରେ ଅନ୍ତରଲୀନ କରାଯାଇ ଉପଲବ୍ଧି କରାହେଉ-ତାହା ଉଭୟଙ୍କଠାରେ ଅବଶ୍ୟ ଅଛି ।

ବ୍ରଜବାବୁ ନିଜର ସତ୍ତା ହଜାଇ ଏକ ନିର୍ଲିପ୍ତତା ଓ ଏକପ୍ରକାର ସାଂସାରିକ ସୁସ୍ଥତା ଭିତରେ ରହିବାକୁ ଭଲପାଆନ୍ତି । ପ୍ରହରାଜ କିନ୍ତୁ ରୂପାନ୍ତରରେ ବିଶ୍ୱାସୀ ।

ବ୍ରଜବାବୁ ଯେତେବେଶୀ ବର୍ଣ୍ଣନାଧର୍ମ । ପ୍ରହରାଜ ସେହି ତୁଳନାରେ କିନ୍ତୁ ବର୍ଣ୍ଣନା ଭୀରୁ-। Image mongering ହେତୁ ପ୍ରହରାଜଙ୍କ କବିତା ଅନେକ ସମୟରେ trash ଓ ଅବାନ୍ତର । ଉଦାହରଣ-'ଶୃଙ୍ଗାର', 'ବଞ୍ଚିତର ତୃଷ୍ଣା' ଇତ୍ୟାଦି । ବ୍ରଜବାବୁ Image ଚମତ୍କାର ସୃଷ୍ଟି କରିପାରନ୍ତି, (ଉଡ଼ଡ଼ୀନ ନିଃସଙ୍ଗ ପକ୍ଷୀର ଚିତ୍ର-କଳ୍ପ 'ପକ୍ଷୀ' କବିତାର ପ୍ରଧାନ ଅବଲମ୍ବନ) କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇ ଆଣି ବସନ୍ତି ଅନ୍ୟ ଏକ Image ଏବଂ ଖଣ୍ଡିତ Image ସବୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନାରେ ଅସଂଲଗ୍ନ ଭାବରେ ଗୁନ୍ଥି ଦେଇଯାଆନ୍ତି । ପ୍ରହରାଜ କିନ୍ତୁ ଅତି ସଚେତନ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କ ଯତ୍ନରେ ତ୍ରୁଟି ଦେଖାଯାଏ-କହିବେ ସାଧାରଣ ଆଲୋଚକ, କିନ୍ତୁ ତାହା ଠିକ୍ ତ୍ରୁଟି କି ? ଯାହା କହିବା ଶକ୍ତ ତାକୁ ଧ୍ଵନି ଏବଂ ଇଙ୍ଗିତରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବାର ଦୁରାଶା ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିଳ୍ପୀପରି ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଘେରି ବସେ । ତାହାଛଡ଼ା ତାଙ୍କର ଜନ୍ମତ ଗୀତି-ଧର୍ମୀ କବିତାରୁ ।

ପ୍ରତୀକର ବ୍ୟବହାର ଆମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କରିଛୁଁ । ବ୍ରଜବାବୁ ପ୍ରତୀକ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଯାଇ ବିପଦରେ ପଡ଼ୁଛନ୍ତି ବୋଲି ମନେହୁଏ । ପ୍ରହରାଜ ମନେହୁଅନ୍ତି ବେଶ ପ୍ରତୀକ-ଲୋଭୀ । ମୁଁ ପ୍ରତୀକ ଘୃଣା କରେନି, କିନ୍ତୁ ଅଳଂକରଣ ପାଇଁ ପ୍ରତୀକର ବ୍ୟବହାର ମୋ ରୁଚିର ବାହାରେ । ଅଳଂକରଣ ପରିଧି ପାରହୋଇ ପ୍ରତୀକ ଆସି ହୃଦୟରେ ଜୀବନର ଉପଲବ୍ଧି ହେଉ ଏବଂ ନିହତ ଆବଶ୍ୟକ ନ ହେଲେ ପ୍ରତୀକ ବ୍ୟବହାର କରାନଯାଉ । 'ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି’ରେ ପ୍ରତୀକ ହିସାବରେ ଆକାଶ ଓ ସ୍ୱର୍ଗର ଆବଶ୍ୟକତା ଥିଲା । ଅନ୍ୟ କବିତାଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିପରି ଅବଶ୍ୟକତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରତୀକ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । 'ତୃଷ୍ଣାର ଅନେକ ତଳ' କବିତାର ପ୍ରଥମ ତିନିଲାଇନ ବ୍ରଜବାବୁ ମଧ୍ୟ ଲେଖି ପାରିଥାନ୍ତେ କିନ୍ତୁ ଶେଷ ସାତ ଲାଇନ ନୁହେଁ । ମୁଁ "ବହୁ ବିଚିତ୍ର" ହୁଏତ ଲେଖିପାରିଥାନ୍ତି କିନ୍ତୁ 'ତେଣୁ' ପରଠାରୁ ଅବଶିଷ୍ଟ ସ୍ତବକଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟପ୍ରକାର ହୋଇଥାନ୍ତା । "ରୂପାନ୍ତର"ର ଶେଷ ପଂକ୍ତି 'ମୁଁ ହତ୍ୟାକଲି କିଛି ମୌନତା' କେବେ ଲେଖନ୍ତିନି । ସେଇଥିପାଇଁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ପାର୍ଥକ୍ୟଟା ବିଷୟବସ୍ତୁ ନିର୍ବାଚନରେ ଯେତେ ନୁହେଁ, ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁକୁ ଦେଖିବାର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରେ । ସ୍ୱପ୍ନ, ସ୍ମୃତି, ତୃଷ୍ଣା, ପ୍ରେମ, ସମୟ ବ୍ୟଥା, ବ୍ୟର୍ଥତା ଓ ନାରୀ, ଅତଏବ ଅବହେଳା ବା ଅପୂର୍ଣ୍ଣତା ବା ମଗ୍ନତା ଓ ତେଣୁ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣତା, ଅଧିକାଂଶ କବିତାର ବିଷୟବସ୍ତୁ କିନ୍ତୁ ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କୁ ସ୍ୱପ୍ନ ବିବ୍ରତ କରେନି; ପ୍ରହରାଜ ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖିବାକୁ ନାରାଜ । "ଏକ ନୂତନ ପୃଥିବୀର ଜନ୍ମ" ବୋଧହୁଏ ଠିକ୍ ପ୍ରେମ କବିତା ନୁହେଁ, କିନ୍ତୁ "ଦିଗନ୍ତର ପକ୍ଷୀ" ଏକ ପ୍ରେମ କବିତା । "ବହୁ ବିଚିତ୍ର"ରେ ବ୍ୟଙ୍ଗ ଥିଲାପରି ଜଣାପଡ଼େ । ପ୍ରହରାଜ ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ତୀବ୍ର, କାରଣ ଅସୁସ୍ଥ ଓ ତାଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ଯନ୍ତ୍ରଣାଗ୍ରସ୍ତ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଅଭିଯୋଗ, ଆର୍ତ୍ତି, ନିରାଶା କାହିଁ ? "ଜମି ପୋର୍ଟର" ପୃଥିବୀଟାକୁ ତାହାହେଲେ କାହିଁଛି in anger ଏପରି ଦୃଷ୍ଟିରେ ଚାହୁଁଚି ?

ବ୍ରଜବାବୁ ମୁକ୍ତିପାଇଁ ପ୍ରଥମରୁହିଁ ଚିତ୍କାର ତୋଳିଛନ୍ତି । ଏ ଚିତ୍କାର ସଂକଳନର ଶେଷତମ କବିତାରେ ବି ଶୁଣାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କର ଅଭିଯୋଗଟା କ'ଣ ? ପ୍ରହରାଜଙ୍କର ସମସ୍ୟାଟା କେଉଁଠି ? ଏମାନେ ମୁକ୍ତିପାଇଁ ବ୍ୟାକୁଳ, ଅଥଚ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ଯେଉଁସବୁ କାରଣ, ତାହା ଉପଯୁକ୍ତ objective co-relative ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରିପାରିନାହାନ୍ତି ।

ବ୍ରଜବାବୁ ଅଭିଯୋଗ ପ୍ରବଣ-ନୁହଁନ୍ତି, ତାଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ କବିତାରେ ସେ ଚାହୁଁଛନ୍ତି "ଏକ ନୂତନ ପୃଥିବୀର ଜନ୍ମ" ଯେଉଁଠି ପ୍ରିୟତମାର କଣ୍ଠରେ ସେ ପାଇବେ "ସକଳ ସଙ୍ଗୀତର ସଂଳାପ" । ଗୋଟାଏ କିଛି ଅପ୍ରାପ୍ତିର ପ୍ରାପ୍ତିପାଇଁ ବୋଧହୁଏ ତାଙ୍କର ମସ୍ତିଷ୍କ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଆକାଶମୁଖୀ, ସେଇ ଛୋଟ ପିଲାଟିପରି । 'ମୋତେ ମୁକ୍ତି ଦିଅରେ ମୁକ୍ତିପାଇଁ ଯେଉଁ ବ୍ୟାକୁଳତା, 'ସହର ଛକର ଶିଶୁ'ର ଚକ୍ଷୁରେ ବୋଧେ ସେଇ ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ଆକୁଳତା ! କିନ୍ତୁ ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କ ଆକାଶ ଅନେକ ସମୟରେ ନିଥର, ନିରଞ୍ଜନ ମନେ ହେଲେବି ସେଇ ଆକାଶ ପ୍ରେମରେହିଁ ସେ ପଡ଼ିଛନ୍ତି । ସେ ଆକାଶ 'ପକ୍ଷୀ'ର ଡେଣାରେ ଝୁଲି ଝୁଲି ଆସି ରହୁ ବା ସେ ନିଜେ ଚାଲିଯାଆନ୍ତୁ ସେଠାକୁ ଘୂରିବାକୁ 'ନିଜକକ୍ଷେ ଯୁଗାବ୍ ଧୀର କୋଳେ' । କବିଙ୍କର ଆକାଶ-ପ୍ରୀତିରୁ ତାଙ୍କୁ ରୋମାଣ୍ଟିକ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ସହଜ ହେବ କି ? 'ମୋତେ ମୁକ୍ତିଦିଅ', 'ପକ୍ଷୀ', 'ସହର ଛକର ଶିଶୁ'; 'ନୂତନ ପୃଥିବୀର ଜନ୍ମ' ଓ 'ଦିଗନ୍ତର ପକ୍ଷୀ' ପ୍ରଭୃତିରେ ହୁଏତ ଆକାଶର ପ୍ରସଙ୍ଗ ରହିବା ସ୍ୱାଭାବିକ, କିନ୍ତୁ, 'ପ୍ରତିଦାନ' ପରି କବିତାରେ ବି ଆକାଶ ? 'ସ୍ମୃତି ଓ ସ୍ୱପ୍ନ'ରେ ଭୁଲରେ କେମିତି କେଜାଣି ଆକାଶ କଥା ଉଚାରିତ ହୋଇନି । ମୁଁ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆଶାକରୁଥିଲି, ବୋଧହୁଏ ଏଇ ଆସିଯିବ । କିନ୍ତୁ କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ, ଶେଷ କବିତାଟାରେଇ ବ୍ରଜବାବୁ 'ଆକାଶ'ଟାକୁ ହରାଇବସିଲେ, କ୍ରମେ ଚାଲିଲେ 'ପାତାଳ' ଆଡ଼କୁ । କିନ୍ତୁ ସେତେବେଳକୁ ସେ ଆକାଶ ଆସି 'ମୋ ହାତ ପାଖରେ', ତାନହେଲେ 'ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି' ଦିଆଯାଆନ୍ତାନି । ବ୍ରଜବାବୁ ଯାହା ଖୋଜିଛନ୍ତି ମୁଁ ହୁଏତ ତା ଖୋଜୁନି, ବ୍ରଜବାବୁ ଯାହା ପାଇଛନ୍ତି ଅଥଚ ଉଲ୍ଲେଖ କରିନାହାନ୍ତି ମୁଁ ତା ଉଲ୍ଲେଖ କରିବି ପାଇନି । ସେଇ ଯେଉଁ ବିଶେଷ 'କିଛି'ର ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ବ୍ୟାକୁଳତା ତାହା କିନ୍ତୁ ପ୍ରବଳ ହୋଇନି ପ୍ରହରାଜଙ୍କ କବିତାଗୁଡ଼ିକରେ । ପ୍ରହରାଜ ଯାହାକିଛି ବି ପାଇଛନ୍ତି ତାହା ଯୋଗୁଁ ସେ ବିଚଳିତ, ଓ କେବଳ 'ତିନୋଟି ନିଶ୍ୱାସ : ଗୋଟିଏ ରାତ୍ରି'ରେ ସେ ନିଃସଙ୍ଗ; କିନ୍ତୁ ନିଃସଙ୍ଗ କାହିଁକି ? ମୃତ୍ୟୁ ବା ମୃତ୍ୟୁପମ ଯନ୍ତ୍ରଣା ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କ କବିତାରେ ନାହିଁ କହିଲେ ଚଳେ । ପ୍ରହରାଜ ମଧ୍ୟ ସେଥିରୁ ମୁକ୍ତ ।

ଅବଶ୍ୟ Collin Wilson କଥାଟା ଟିକେ ବିଳମ୍ବରେ ବୁଝିଲେ, କବି ପ୍ରକୃତିର ଲୋକମାନେ ସବୁ ଦିନେଇ ଚାହାଁନ୍ତି ଏକ ପ୍ରକାର outsider ହୋଇ ବଞ୍ଚିବାକୁ ନିଜସୃଷ୍ଟ ଦ୍ୱିତୀୟ ପୃଥିବୀରେ । ମୁଁ ବ୍ରଜବାବୁ ଓ ପ୍ରହରାଜବାବୁ ଉଭୟଙ୍କଠାରେ ଏ ମନୋଭାବଟା ଖୋଜୁଥିଲି । ପାଇନି । ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ ନ କରି ରହିପାରୁନି ଯାହା ମୁଁ ବି ଜାଣିପାରିନଥିଲି ସଙ୍କଳନଟି ପଢ଼ିବା ପୂର୍ବରୁ ଯେ-ନାରୀ, ଈଶ୍ୱର, ପ୍ରେମ, ଏ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ମୂଲ୍ୟ ଦିଆଯାଇଛି ।

ଯଦିଓ ସଂକଳନର ପ୍ରଥମ କବିତାର ଶେଷ ପଂକ୍ତି 'ମୋତେ ମୁକ୍ତିଦିଅ' ଏବଂ ଶେଷ କବିତାର ଶେଷ ପଂକ୍ତି 'ମୋତେ ମୁକ୍ତିଦିଅ'-ଏ ଚିତ୍କାର ଭିତରେବି ଶାଶ୍ୱତକୁ ପାଇବାର ବାସନା ପରୋକ୍ଷରେ ହେଉ ବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ ହେଉ, ଇଙ୍ଗିତ ଦ୍ୱାରା ହେଉ ବା ସିଧାସଳଖ ଉଚ୍ଚାରଣରେ ହେଉ, ବାରମ୍ବାର ରହିଛି, କାରଣ ସତ୍ୟର ଅନୁସନ୍ଧାନହିଁ ବଡ଼କଥା; ସେଥିପାଇଁ କବିତାର musical power ସମୟ ସମୟରେ ନଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇପାରେ କ୍ଷତି ନାହିଁ-truth has nothing to do with the songs କହୁଛନ୍ତି ବୋଦ୍‍ଲେୟାର, କିନ୍ତୁ poetical power କ୍ଷୁଣ୍ଣ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ଏବଂ ଉପସ୍ଥିତ ସଂକଳନରେ କୌଣସି ଟି ବୋଧହୁଏ ହୋଇନାହିଁ । ବୋଦ୍‍ଲେୟାର୍‍ଂକୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ମୁଁ ପୁନଶ୍ଚ କହିବି, ଯେହେତୁ the unquenchable thirst for everything that is beyond and everything that life reveals, is the most living proof of our immortality ସୁତରାଂ the first principle of poetry is strictly and simply the human aspiration towards superior beauty ଯାହା କୀଟ୍‍ସଙ୍କ କଥାକୁ ବିଶ୍ୱାସ କଲେ, truth ସହ ମଧ୍ୟ ସମାନ ।

ଶେଷ କଥା । କବିତା ଏକ କଠିନ ସାଧନାକର୍ମ; ଯଦିଓ ଜନ୍ମ ତାର ସ୍ଵକୀୟ ଅଭିଜ୍ଞାତାର ଆଘାତରୁ । ମୁଁ ପାଉଣ୍ଡ ଓ ଗେଟେ, ଉଭୟଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଆସନରେ ବସାଇ କହୁନାହିଁ, ଏହା ମୋର ବିଶ୍ୱାସ । ଏବଂ ଏ କଥାବି ମୁଁ ବିଶ୍ୱାସ କରେ ଯେ, କବିପରି ପାଠକ ମଧ୍ୟ ସାଧନା କରିବା ଉଚିତ, ଗୋଟିଏ କବିତାର ମର୍ମରେ ପହଞ୍ଚିବା ପାଇଁ-ବିଶେଷତଃ ତାହା ଯଦି ଏକ ଆଧୁନିକ କବିତା ହୋଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ପ୍ରଥମ ପଥରେ ଯଦି କୌଣସି ପଂକ୍ତି ଶବ୍ଦ ବା ଶବ୍ଦବନ୍ଧ ଧକ୍କାଦିଏ ତାର ଅର୍ଥ, ନିଶ୍ଚୟ ସେଠି କିଛି ଅନ୍ତରଲୀନ ଗୂଢ଼ ଅର୍ଥ ରହିଯାଉଛି । ପୁଣି କୌଣସି ଶବ୍ଦର ଯଦି ପ୍ରତୀକୀ ଯଥାର୍ଥତା ଥାଏ ତେବେ ତାହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି, ତାହା ମଧ୍ୟ ଅନୁମାନ କରିବା ଭୁଲ । ଯେପରି, ଫୁଲ=ନାରୀ ସର୍ବଦା ନୁହେଁ । ଆକାଶ ସର୍ବଦା ଆମେ ଦେଖୁଥିବା ଆକାଶ ନୁହେଁ, ସେହିପରି ସ୍ୱପ୍ନ ବି ସ୍ୱପ୍ନ ନୁହେଁ ।

କିନ୍ତୁ ସାଧାରଣ ପାଠକ ପକ୍ଷରେ ମାଲର୍ମେଙ୍କର ଶୁଦ୍ଧକବିତା-ତତ୍ତ୍ୱ କିମ୍ବା ଶେଲିଙ୍କର ବିଖ୍ୟାତ ଅଙ୍ଗର ଉପମା, ପ୍ଲାଟୋଙ୍କର ଗୁହା ଉପାଖ୍ୟାନ ବା ଏଲିଅଟଙ୍କର ସାରମେୟକୁ ମାଂସର ଲୋଭ ଦେଖାଇବା ଉପମା ସମ୍ପର୍କରେ ଅବଗତ ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ଗଭୀର ମନୋନିବେଶ କରିବା ଓ ମୁହୂର୍ତ୍ତେ ଚିନ୍ତାକରିବା ତ ସ୍ୱାଭାବିକ ! ଅନୁରାଗ ଓ ଉତ୍କଣ୍ଠା ନିଜେ ଇଛା କଲେ ତ ଆସିପାରନ୍ତା । "କ'ଣ ରହସ୍ୟ ଉଦ୍‍ଘାଟନ ହେଉଛି ପର ପଂକ୍ତିରେ ଦେଖାଯାଉ"-ଏପରି ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ଯେ କୌଣସି କବିତା ସାଙ୍ଗରେ ନିଜକୁ ଖାଫ୍‍ଖୋଈ ପାରିବାର ଉଦାରତା ଆମର ଅଧିକାଂଶ ଶିକ୍ଷିତ କବିତା ପାଠକଙ୍କର ବି ନାହିଁ ।

ଆଶା କରଯାଉ ଏ ସଙ୍କଳନର ଉଦେଶ୍ୟ ସାର୍ଥକ ହେବ । ଆଉ ସାର୍ଥକ ନ ହେଲେବି ଦୁଃଖ ନାହିଁ । ଭେଲେରିଙ୍କ ପରି ଆମେ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଛୁଁ ଯେ କବିତା ଏକ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦ ତିଆରି ମେସିନ୍ ଯାହା ଜଣେ ପାଠକ ମନରେ Poetic state of mind ଆଣିପାରେ ।

***

ସୂଚୀପତ୍ର

***

ମୁକ୍ତି ଦିଅ

***

ଅନେକ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ପରେ

ଜୀବନ

***

ତିନୋଟି ମୁହଁ

***

ଜ୍ଵଳନ

ପୃଥିବୀ

***

ଅଳୀକ କାମନା

***

ପକ୍ଷୀ

***

ହଜିଲା ଅକ୍ଷର

***

ବହୁ ବିଚିତ୍ର

***

ସହର ଛକର ଶିଶୁ

***

ଏକ ନୂତନ ପୃଥିବୀର ଜନ୍ମ

***

ଦିଗନ୍ତର ପକ୍ଷୀ

ପ୍ରତିଦାନ

***

ପ୍ରେମ

***

ସ୍ମୃତି ଓ ସ୍ୱପ୍ନ

***

ଦୁଇ

ପରମା

ତୃଷ୍ଣାର ଅନେକ ତଳୁ

***

ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ଏକ ଅନୁରୋଧ

***

ଏକ ପରିଚୟ

***

ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି

***

ତୁମେ

***

ସମୁଦ୍ର ଦେଖିବା ପରେ

***

କବି ଓ କବିତା

***

ତମ ପ୍ରତି

***

ମୃତ୍ୟୁ

***

ଦୁଇଟି ଅନୁରୋଧ

ପୃଥିବୀ ପ୍ରତି

***

ଶେଷ ନିଷ୍ପତ୍ତି

***

ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପାଇଁ ଚୂର୍ଣ୍ଣ ପଦାବଳୀ

***

ଶିଳ୍ପୀର ପ୍ରାର୍ଥନା

***

ପରିଚୟ

***

ଅନୁଭବ

***

ପ୍ରତୀପ

***

ତୁମେ ଓ ମୁଁ

***

ମାନସାଙ୍କ

***

ଅନୁରୋଧ

***

ବଞ୍ଚିତର ତୃଷ୍ଣା

***

ମନ୍ଦୋଦରୀକୁ

***

ସମ୍ପର୍କ

***

ତିନୋଟି ନିଃଶ୍ୱାସ : ଗୋଟିଏ ରାତ୍ରି

***

ଅସଂଲଗ୍ନ

***

ପେଚା

***

ରୂପାନ୍ତର

***

ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁ-ଜୀବନ

***

ଶୃଙ୍ଗାର

***